Сырдарияның ежелгі сағаларының қалыптасуы мен дамуы және қоныстану тарихы (б.з. І мыңжылдық басына дейін археология мәліметтері негізінде)
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2024.1.34.47Кілт сөздер:
Шығыс Арал өңірі, Сырдария, Шірікрабат археологиялық мәдениеті, тұрақ, қоныс, қалашық, қорғанАңдатпа
Мақалада Әмудария және Сырдария сағаларымен тығыз байланысты гидрографиялық факторларды ескере отырып зерттеуді қажет ететін Шығыс Арал өңірінің отырықшы егіншілік мәдениетінің қалыптасуы мен даму тарихы қарастырылған. Сырдарияның көне сағасы негізгі төрт жүйеге бөлінеді: Іңкәрдария, Жаңадария, Қуаңдария және Ескідария. Зерттеу барысында ежелгі адамдар оңтүстікте Іңкәрдария мен солтүстік Ескідария жүйесін неолит пен қола дәуірінен бастап қоныстана бастағаны анықталды. Ерте темір дәуірінде ежелгі Сырдарияның сағаларына сақ тайпалары жайғасқан. Б.д.д. I мыңжылдықтың екінші жартысында Сырдарияның оңтүстік сағалары өзгере бастаған. Б.д.д. I мыңжылдықтың екінші жартысында ең алдымен Іңкәрдарияның оңтүстік арнасы, кейін орта ағысындағы кей тұстары құрғаған болуы мүмкін. Міне осы кезеңде Сырдарияның оңтүстігінде Жаңадария мен Іңкәрдария сағасында суармалы егіншілікке, отырықшы өмірге және мал шаруашылығына қолайлы жағдай қалыптаса бастаған. Зерттеушілердің пікірінше, сақ тайпаларының мәдениеті негізінде осылайша шірікрабат археологиялық мәдениеті пайда болған. Бұл мәдениеттің қалыптасуына Орта Азия аумағындағы өзгеде ежелгі егіншілік мәдениеттердің ықпалы болған.
Әдебиеттер тізімі
Andrianov, B. 1969. Drevnie orositelnie sistemi Priaralya [Ancient irrigation systems of the Aral region]. Moscow: Nauka (in Russian).
Baipakov, K. 2012. Drevnyaya i srednevekovaya urbanizatsiya Kazakhstana [Ancient and medieval urbanization of Qazaqstan]. Almaty (in Russian).
Formozov, А. 1949. Kelteminarskaya kultura v Zapadnom Kazakhstane [Kelteminar culture in Western Qazaqstan]. In: Kratkie soobshhenija instituta istorii material'noj kul'tury [Brief communications from the Institute of the History of Material Culture], 25, 49–58 (in Russian).
Itina, М. 1977. Istoriya stepnikh plemen Yuzhnogo Priaralya [History of the steppe tribes of the Southern Aral Sea region]. In: Trudy horezmskoj arheologo-jetnograficheskoj vystavki [Proceedings of the Khorezm archaeological and ethnographic exhibition], vol. 9 (in Russian).
Itina, М. 1998. K istorii izucheniya bronzovogo veka yuzhnogo Priaralya [On the history of studying the Bronze Age of the southern Aral region]. In: Nerazik, E. (ed.). Priarale v drevnosti i srednevekove [The Aral Sea region in ancient times and the Middle Ages]. Moscow: Vostochnaja literatura, 78–91 (in Russian).
Itina, М., Yablonskii, L. 1997. Saki Nizhnei Sirdari [Saki of the Lower Syrdarya]. Moscow: Rossijskaja politicheskaja jenciklopedija (in Russian).
Itina, М., Yablonskii, L. 2001. Mavzolei Severnogo Tagiskena. Pozdnii bronzovii vek Nizhnei Sirdari [Mausoleums of Northern Tagisken. Late Bronze Age of the Lower Syr Darya]. Moscow: Vostochnaja literatura (in Russian).
Kurmankulov, Zh., Utubaev, Zh. 2017. Chirikrabatskaya kultura Vastochnogo Priaralya [Chirik Rabat culture of the Eastern Aral region]. In: Kazakhstan v sakskuyu epokhu [Qazaqstan in the Saka era]. Almaty: Hikari, 191–211 (in Russian).
Lelekov, L. 1976. Nasledie zverinogo stilya v iskusstve srednevekovya i Drevnei Rusi [The legacy of the animal style in the art of the Middle Ages and Ancient Rus']. In: Skifo-sibirskii zverinii stil v iskusstve narodov Yevrazii [Scythian-Siberian animal style in the art of the peoples of Eurasia]. Moscow: Nauka, 258–271 (in Russian).
Levina, L. 1979. Poseleniya VII–V vekov do nashei ery i «shlakovie» kurgani Yuzhnikh raionov Sirdarinskoi delti [Settlements of the 7th–5th centuries BC and “slag” mounds of the southern regions of the Syrdarya delta]. In: Kochevniki na granitsakh Khorezma [Nomads on the borders of Khorezm]. Proceedings of the Khorezm archaeological and ethnographic expedition, 11. Moscow: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).
Levina, L. 1997. Jetnokul'turnaja istorija Vostochnogo Priaral'ja v pervom tysjacheletii do nashej jery – pervom tysjacheletii nashej jery [Ethnocultural history of the Eastern Aral region in the first millennium BC – first millennium AD]. In: Etnograficheskoe obozrenie [Ethnographic review], 2, 3–14 (in Russian).
Levina, L. 2000. Drevnosti nizov'ev Syrdar'I [Antiquities of the lower reaches of the Syrdarya]. In: V nizov'jah Oksa i Jaksarta. Obrazy Drevnego Priaral'ja [In the lower reaches of the Oxus and Jaxartes. Images of the Ancient Aral Sea region]. Moscow: Indrik, 125–198 (in Russian).
Tazhekeev, А. 2012. Pamjatniki kel'teminarskoj kul'tury Nizhnej Syrdar'I [Monuments of the Kelteminar culture of the Lower Syrdarya]. In: Otan Tarihi [History of the Homeland], 1, 102–108 (in Russian).
Tazhekeev, А. 2013. Istoriya obvodneniya yuzhnikh protokov Nizhnei Sirdari po arkheologicheskim dannim. Zhanadarya [History of watering of the southern channels of the Lower Syrdarya according to archaeological data. Zhanadarya]. In: Trudi filiala Instituta arkheologii im. A.Kh. Margulana v g. Astana [Proceedings of the branch of the Margulan Institute of Archeology in Astana], 2, 65–72 (in Russian).
Tazhekeev, А. 2014. Istoriya obvodneniya yuzhnikh protokov Nizhnei Sirdari po arkheologicheskim dannim. Inkardarya [History of watering of the southern channels of the Lower Syrdarya according to archaeological data. Inkardarya]. In: Osnovnie aspekti izucheniya arkheologii Priaralya [Main aspects of studying the archeology of the Aral region]. Almaty (in Russian).
Tazhekeev, А., Darmenov, Р. 2010. Erimbet-zhaga – stojanki jepohi bronzy [Yerimbet-zhaga – sites of the Bronze Age]. In: Arheologija i paleoantropologija evrazijskih stepej i sopredel'nyh territorij. Materialy i issledovanija po arheologii Rossii [Archeology and paleoanthropology of the Eurasian steppes and adjacent territories. Materials and research on Russian archeology], 3, 438–440 (in Russian).
Tazhekeev, А., Darmenov, Р. 2012. Predvaritelnii otchet o rabote na mogilnike Sengir-tam v 2012 [Preliminary report on work at the Sengir-tam burial ground in 2012]. In: Baitanaev, B.A. (ed.). Margulanovskie chtenija – 2012 [Margulan readings – 2012]. Astana, 240–247 (in Russian).
Tazhekeev, А., Ongar, А., Shoraev, B. 2013. Tapa – pamyatnik epokhi bronzi Severo-vostochnogo Priaralya [Tapa – a monument of the Bronze Age of the North-Eastern Aral Sea region]. In: Trudi filiala Instituta arkheologii im. A.Kh. Margulana v g. Astana [Proceedings of the branch of the Margulan Institute of Archeology in Astana], 2, 167–170 (in Russian).
Tolstov, S. 1948. Drevnij Horezm: Opyt istoriko-arheologicheskogo issledovanija [Ancient Khorezm: Experience of historical and archaeological research]. Moscow: MSU publication (in Russian).
Tolstov, S. 1962. Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta [Along the ancient deltas of Oxus and Jaxartes]. Moscow: Publishing House of Oriental Literature (in Russian).
Tolstov, S., Vorobeva, М, Rapoport, Yu. 1960. Raboti Khorezmskoi arkheologo-etnograficheskoi ekspeditsii v 1957 godu [Works of the Khorezm archaeological-ethnographic expedition in 1957]. In: Materialy Horezmskoj jekspedicii [Materials of the Khorezm expedition], 4, 3–63 (in Russian).
Tolstov, S., Zhdanko, Т., Itina, М. 1963. Raboti Khorezmskoi arkheologo-etnograficheskoi ekspeditsii AN SSSR v 1958–1961 godakh [Works of the Khorezm archaeological and ethnographic expedition of the USSR Academy of Sciences in 1958–1961]. In: Materialy Horezmskoj jekspedicii [Materials of the Khorezm expedition], 6, 3–91 (in Russian).
Vainberg, B. 1997. Ekologiya Priaralya v drevnosti i srednevekove [Ecology of the Aral Sea region in ancient and medieval times]. In: Etnograficheskoe obozrenie [Ethnographic review], 1, 23–41 (in Russian).
Vainberg, B. 1999. Jetnogeografija Turana v drevnosti. VII vek do nashej jery – VIII vek nashej jery [Ethnogeography of Turan in ancient times. 7th century BC – 8th century AD]. Moscow: Vostochnaja literatura (in Russian).
Vainberg, B., Levina, L. 1992. Chirikrabatskaya kultura v nizovyakh Sirdari [Chirik Rabat culture in the lower reaches of the Syr Darya]. In: Stepnaya polosa Aziatskoi chasti SSSR v skifo-sarmatskoe vremya [The steppe strip of the Asian part of the USSR in the Scythian-Sarmatian time]. Moscow: Nauka, 47–61 (in Russian).
Vainberg, B., Levina, L. 1993. Chirikrabatskaya kultura [Chirik Rabat culture]. In: Nizovya Sirdari v drevnosti [The lower reaches of the Syrdarya in ancient times]. Issue 1. Moscow (in Russian).
Vakturskaya, N., Vorobyova, M. 1952. Khronika rabot Khorezmskoi ekspeditsii AN SSSR [Chronicle of the work of the Khorezm expedition of the USSR Academy of Sciences]. In: Proceedings of the Khorezm archaeological and ethnographic expedition, 1. Moscow: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).
Vinogradov, А. 1963. Novie materiali dlya izucheniya kelteminarskoi kulturi [New materials for studying the Kelteminar culture]. In: Materialy Horezmskoj jekspedicii [Materials of the Khorezm expedition], 6, 66–75 (in Russian).
Vinogradov, А. 1981. Drevnie okhotniki i ribolovi Sredneaziatskogo mezhdurechya [Ancient hunters and fishermen of the Central Asian interfluve]. In: Proceedings of the Khorezm archaeological and ethnographic expedition, 13. Moscow: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).
Vinogradov, А., Itina, М., Yablonskii, L. 1986. Drevneishee naselenie nizovev Amudari [The oldest population of the lower reaches of the Amu Darya]. In: Proceedings of the Khorezm archaeological and ethnographic expedition, 15. Moscow: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).
Vishnevskaya, О. 1973. Kul'tura sakskih plemen nizov'ev Syrdar'i v VII–V vekah do nashej jery [Culture of the Saka tribes of the lower reaches of the Syr Darya in the 7th–5th centuries BC]. In: Proceedings of the Khorezm archaeological and ethnographic expedition, 8. Moscow: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).
Yablonskii, L. 2004. Hronologija drevnejshih pamjatnikov rannego zheleznogo veka Srednej Azii i Kazahstana: (po materialam Priaral'ja) [Chronology of the most ancient monuments of the early Iron Age in Central Asia and Qazaqstan: (based on materials from the Aral region)]. In: Sarmatskie kul'tury Evrazii: problemy regional'noj hronologii [Sarmatian cultures of Eurasia: problems of regional chronology]. Krasnodar, 45–66 (in Russian).
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2024 Жанболат Р. Утубаев, Сергей Б. Болелов
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
