Қазақ шенеунігі Тұрдыбек Сыртановтың сұрауы: патшаның отаршылдық дәуірі кезіндегі қазақтардың өмірлік жолына кіріспе
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2023.2.230.246Кілт сөздер:
Қазақтар; Ресей империясы; отаршылдық саясат; найман; матай-қаптағай; Тұрдыбек СыртановАңдатпа
Мақалада Жетісу облыстық басқарма аудармашысы Тұрдыбек (Тұрлыбек) Сыртановтың (1860–1906) өмірі мен шығармашылығын мысалға ала отырып, Ресей империясының отаршылдық аппаратына қызмет ететін шенеуніктердің жаңа қазақ әлеуметтік тобының қалыптасу тарихы қарастырылады. Қазақтың Жетісуында (Семиречье) орыс отаршылдық режимінің орнауы, қазақ территорияларының Ресей империясының құрамына әкімшілік интеграциясы қазақтың саяси-әлеуметтік институттарын өзгертіп, қазақ элитасын өздерінің саяси функцияларын қайта қарауға мәжбүр етті. Жаңа әкімшілік бірліктерде бұрынғы қазақ атқамінерлерінің өкілдері болыстар мен ауылдарды басқару үшін төменгі сайланбалы қызметтерді ғана атқара алатын, облыстар мен уездер деңгейінде қазақтар болған жоқ. Осы жағдайларға байланысты болыстық басқарушы лауазымы қазақтар арасында негізгі билік көзіне айналды, бұл белгілі бір рулардың (ру ішіндегі топтардың) баюына мүмкіндік берді. Осы билікті өздеріне және ұрпақтарына иелену және сақтап қалу үшін болыс билеушілері қаржы ресурстарын, сауда-саттықты және отарлық әкімшілікпен жеке байланыстарды пайдаланды. Тұрдыбек Сыртановтың өмірбаяны қазақтардың жаңа отаршылдық жағдайға бейімделуінің тағы бір жолын көрсетеді. Жетісу облысы Қапал уезіндегі Матай-Қаптағай (Арасан) болысында Орта жүздің Найман руының Матай-Қаптағай тұқымының Қыдыралы руы жетекші рөл атқарды, бұл буын өкілдері үстемдікке ие болып, болыс басқарушысының сайланбалы қызметін монополиялады және олардың төбелері болды. Матай-Қаптағай тұқымының Құлшан руы өздерінің әкімшілік ауылындағы билердің қызметін ғана сақтап қалды. Құлшандардың басшысы Сырттан Бокин (1837?–1916) өзінің үлкен екі ұлы Тұрдыбек пен Барлыбекті (1866–1914) Қапалдағы орыс мектебіне, кейін Верныйдағы гимназияға береді. Мақалада қазақтардың балаларын орыс мектебіне беріп, мемлекеттік қызметке түсуіне итермелейтін уәждер қарастырылған. Негізгі құжат – Тұрдыбек Сыртановтың 1902 жылғы 18 мамырдағы Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінде сақтаулы тұрған петициясы. Оның талдауы қазақтардың өз дүниесін қабылдауын және оны Ресей әкімшілігіне ұсынуын бейнелейді. Мақала соңында автор түсініктеме берген құжат толығымен көрсетіледі.
Әдебиеттер тізімі
Aristov, N.A. 2001. Usuni i kyrgyzy ili kara-kyrgyzy: ocherki istorii i byta naselenija zapadnogo Tjan'-Shanja i issledovanija po ego istoricheskoj geografii [Usuns and Kyrgyz or Kara-Kyrgyz: essays on the history and life of the population of the western Tien Shan and studies on its historical geography]. Bishkek: Ilim (in Russian).
Campbell, I. 2017. Knowledge and the ends of Empire: Kazak intermediaries and Russian rule on the steppe, 1731–1917. Ithaca; London: Cornell University Press (in English).
Hallez, X. 2014. Du statut d’allogène à celui de citoyen soviétique: La route des Kazakhs vers une autonomie politique 1905–1920. In : Poujol C. (dir.). Le Kazakhstan en mutation: les steppes kazakhes entre colonisation et soviétisation (1800–1920). Cahiers d’Asie centrale, 23, 275–342 (in French).
Hallez, X. 2015. Le ralliement des Kazakhs au pouvoir soviétique (1917–1920): convictions politiques, système tribal et contexte russe. In : Cahiers du monde russe, 56 (4), 705–752 (in French).
Hallez, X. 2022. Pratiques et structures politiques kazakhes sous la colonisation tsariste: fait tribal et fait religieux dans la région du Semiretche (Turkestan, 1868–1917). In : Archives de sciences sociales des religions, 199, 21–44 (in French).
Hallez, X., Ohayon, I. 2019. Making political rebellion «primitive»: the 1916 rebellion in the Kazakh steppe in long-term perspective (ca. 1840–1930). In: Chokobaeva A., Drieu C., Morrison A. (eds.). The Central Asian Revolt of 1916. A collapsing Empire in the age of War and Revolution. Manchester: Manchester University Press, 256–288 (in English).
Jabaev, J. 1981. Izbrannye proizvedenija [Selected Works]. Alma-Ata: Zhazushy (in Russian).
Kireev, F.N. and others (comp.). 1964. Kazahsko-russkie otnoshenija v XVIII–XIX vekah (1771–1867 gody). Sbornik dokumentov i materialov [Qazaq-Russian relations in the 18th–19th centuries (1771–1867). Collection of documents and materials]. Alma-Ata: Publishing house «Nauka».
Kudaibergenov, E. 2004. Turysbek hadzhi Mamanov. Vospominanija, istoricheskie spravki, mnenija, dokumenty i stat'i o ego potomkah [Turysbek Hadji Mamanov. Memories, historical references, opinions, documents and articles about his descendants]. Almaty: Ush Qiyan (in Russian).
Levshin, A.I. 1996 (1832). Opisanie kirgiz-kazach'ih, ili, kirgiz-kajsackih ord i stepej [Description of the Kirgiz-Cossack, or Kirgiz-Kaisak hordes and steppes]. Almaty: Sanat.
Martin, V. 1997. Barïmta: Nomadic custom, imperial crime. In: Brower D., Lazzerini E. (ed.). Russia’s Orient: Imperial Borderlands and Peoples, 1700–1917. Bloomington: Indiana University Press, 249–270 (in English).
Mukhatova, O. 2015. Mataj ru bіrlestіgіnіn tarihi tulgalary [Historical figures of the clan association Matai]. In: Qalysh A. (ed.). Qazaqstan arheologijasy men jetnologijasy: otkenі, bugіnі zhane bolashagy atty «VІІ Orazbaev oqulary» halyqaralyq gylymi-tazhіribelіk konferencija materialdary [Archeology and Ethnology of Qazaqstan: Past, Present and Future Proceedings of the International Scientific and Practical Conference «VII Orazbayev Readings»]. Almaty: Qazaq University, 207–210 (in Qazaq).
Ozbekuly, S. 1996. Barlybek Syrtanov. Almaty: Zhetі zhargy (in Qazaq).
Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii [Complete collection of laws of the Russian Empire]. 1888. Third meeting. St. Petersburg (in Russian).
Qoygeldiev, M. 2004. Zhetіsudagy Resej bilіgі (XIX gasyr – 1917 zhyl) [Russian rule in Zhetysu (XIX century – 1917)]. Astana: Elorda (in Qazaq).
Scott, J. 1990. Domination and the arts of resistance: hidden transcripts. New Haven; London: Yale University Press (in English).
Semirechensky oblastnye vedomosti [Semirechye Regional Newspaper] 1903, 102, December 23 (in Russian).
Sultangaliyeva, G.S. (ed.). 2014. Kazahskie chinovniki na sluzhbe Rossijskoj imperii: sbornik dokumentov i materialov [Qazaq officials in the service of the Russian Empire: collection of documents and materials]. Almaty: Qazaq University (in Russian).
Svod zakonov Rossijskoj imperii [Code of laws of the Russian Empire]. 1857. Volume three. St. Petersburg: Printing house of the second branch of His Imperial Majesty's own chancellery.
Temirgaliev, R. 2009. Jepoha poslednih batyrov [Epoch of the last hero]. Almaty: Aspandau (in Russian).
Tynyshbaev, M. 2001. Tandamaly. Izbrannoe [Selected]. Almaty: Arys (in Russian, in Qazaq).
Useynova, K. 2007. Institut barymty i ego mesto v obychno-pravavoj sisteme kazahov [The Barymta Institute and its place in the Qazaa customary law system]. Abstract of the candidate's dissertation. Almaty (in Russian).
Ustav o sluzhbe po opredeleniju ot Pravitel'stva [Charter on service as determined by the Government]. 1910. St. Petersburg: Publication of the legal book warehouse «Pravo».
Zhabaev, Zh. 1982. Syrttanga [to Syrtan]. In: Zhabaev Zh. Ekі tomdyq shygarmalar zhinagy [A collection of works in two volumes]. First volume. Almaty: Zhazushy (in Qazaq).
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2023 Гзавье Аллез
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
