Нияз-Мұхаммед Сүлейманов және ХХ ғасыр басындағы Қазақ даласы мұсылмандарының кітап мәдениеті
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2023.2.262.276Кілт сөздер:
кітап мәдениеті; реформа; усул әл-жадид; тәпсір; хадис; фиқһ; рисала; тасаууфАңдатпа
Ресей империясының аумағында XIX–XX ғасырдың басында шығыс тілдерінде баспа ісі кең тарады. Троицк, Орынбор, Уфа, Қазан, Петербург, Ташкент қалаларында беделді мұсылман көпестері қаржыландырған бірқатар баспаханалар ашылды. Арабографиялық кітап қазақ даласына да жол табады. Түрлі баспаханаларда шығармаларын басып шығарған қазақтардың ғана емес, татарлардың да әрекетінің арқасында. Мақалада Нияз-Мұхаммед Сүлеймановтың қазақ даласында араб графикасындағы мұсылман кітаптарының таралуына байланысты қызметі қарастырылған. Сүлейманов мұсылмандық білім беруді реформалау мәселелеріне, орыс тілін үйрену қажеттілігіне, татар тілінде хутба оқуға арналған көптеген еңбектер жазды. Сонымен қатар татар, қазақ, араб тілдерінде көптеген кітаптарды шығарушы болды.Бұл кісінің Петропавл, Омбы қалаларында бірнеше кітап дүкендері болған. Кітап саудасы Сүлеймановқа түрлі іс-шараларға қаражат табуға мүмкіндік берді. Бүкілресейлік мұсылман съездеріне қатысушы, 1907–1916 жылдары Омбы қаласындағы екінші соборлық мешіттің имамы болды. Сүлейманов татар және қазақ зиялыларымен тығыз байланыста болды. Мысалы, қазақ жазушысы және қоғам қайраткері Жанұзақ Жаныбеков пен татар ғалымы, «Шура» журналының редакторы Ризаетдин Фахреддинов сынды тұлғалармен. Нияз-Мұхаммед Сүлеймановтың өмірбаяны мен оның қызмет еткен жағдайлары қазақ даласы мұсылмандарының кітап мәдениетінің қалыптасу ерекшеліктерін зерттеуге мүмкіндік береді: қандай кітаптар танымал болды, қай аймақтарда тарады, мазмұны қандай болды. Бұл кітаптар мұсылмандар арасындағы қоғамдық-саяси қозғалысқа, жалпы рухани мәдениеттің дамуына әсер етті.
Әдебиеттер тізімі
Amirkhanov, Kh. 2010. Tavarikh-e Bulgaria [Bulgar Chronicles]. Translation from the Old Tatar language, introductory article and comments by A.M. Akhunova. Moscow: Marjani Publishing House.
Aqan serі Qoramsauly. 2014. Kokshetauda Nauan molda men Khamidolla nogaj moldasy baqas bolganda, Khamidollaga Aqan serіnіn ajtqany // Aqan serі Qoramsauly, Ukіlі Ybyraj Sandybajuly, Baluan Sholaq Bajmyrzauly. Shygarmalary [Essays]. Almaty: Nurly Press.kz, 97–99-b.
Barudi, G. 2004. Kyzyljar safare. Kazan: Iman.
Bolgar harablary һam boryngy bolgarlar. 1908. Kazan'. In: Central Scientific Library of the Republican State Enterprise «Gylym Ordasy». Fund of Rare Books, Manuscripts and National Literature. Inventory number 1338.
Bustanov, A.K. 2013. Knizhnaja kul'tura sibirskih musul'man [Book culture of Siberian Muslims]. Moscow: Marjani Publishing House.
Danilov, V.L. 2008. Iz istorii izdanija i rasprostranenija musul'manskoj knigi v Rossii [From the history of publication and distribution of Muslim books in Russia]. In: Vestnik Omskogo universiteta [Bulletin of Omsk University], 3, 127–146.
Din va magyjshat, 1911, 8, 126.
Fakhretdin, R. 1898. Tanzyjmat. Kazan. In: Central Scientific Library of the Republican State Enterprise «Gylym Ordasy». Fund of Rare Books, Manuscripts and National Literature. Inventory number 978.
Fakhretdin, R. 1900. Asar. First part. Kazan. In: Central Scientific Library of the Republican State Enterprise «Gylym Ordasy». Fund of Rare Books, Manuscripts and National Literature. Inventory number 974.
Fakhreddin, R. 2010. Asar. Volumes 3 and 4. Kazan: Rukhiyat.
Galiev, V.Z. 2011. Kniga, razbudivshaja narod: razyskanija o Myrzhakype Dulatove i o ego sbornike «Prosnis', kazah!». [The book that woke up the people: research about Myrzhakyp Dulatov and his collection “Wake up, Qazaq!”] Almaty: Mektep.
Garif, N. (ed.). 2004. Sbornik cirkuljarov i inyh rukovodjashhih rasporjazhenij po okrugu Orenburgskogo magometanskogo duhovnogo sobranija 1836–1903 godov [Collection of circulars and other governing orders for the district of the Orenburg Mohammedan Spiritual Assembly of 1836–1903]. Kazan: Iman.
Ike asarlare. 1907. In: Vakyt. 204. 2–3.
Karimullin, A.G. 1983. Tatarskaja kniga poreformennoj Rossii [Tatar book of post-reform Russia]. Kazan: Tatar Book Publishing House.
Katanov, N.F. 2004. Vostochnaja bibliografija [Eastern bibliography]. Kazan: Iman.
Krachkovskij, I.Ju. 1958. Ocherki po istorii russkoj arabistiki [Essays on the history of Russian Arabic studies]. In: Krachkovskij I.Ju. Izbrannye sochinenija [Selected works]. Volume 5. Moscow; Leningrad: Publishing House of the USSR Academy of Sciences.
Krivich, N.A., Chukurov, A.Ju. 2016. Knizhnaja kul'tura: vyzovy sovremennosti [Book culture: challenges of our time]. In: Obshhestvo. Sreda. Razvitie [Society. Wednesday. Development], 4. URL: https: //terrahumana.ru/arhiv/16_04/16_04_18.pdf (accessed: 12.03.2021).
Kyssje-i uakiʼa-i Kerbelja oshbu dar. 1898. Kazan.
Makhmudov, Khozhzhat al-Khakim. 1917. Markhum Niyaz-Mokhammad afendi Solaymanov. In: Moshavarat kalendare 1917 el ochen. Kazan, 69–71.
Mangar, A. 1997. Hatiralar ham istaleklar. Kazan: Gasyrlar avazy.
Omskida magnasez ihtilaf. 1913. In: Kojash, 103, 5.
Omskidagy ihtilafnen sabaplare. 1913. In: Sibirija, 136, 3.
Qazan tarihi. 1908. Kazan. In: Central Scientific Library of the Republican State Enterprise «Gylym Ordasy». Fund of Rare Books, Manuscripts and National Literature. Inventory number 1337.
Sadyq afendi. 1909. St. Petersburg.
Shalgynbaj, Zh.Zh., Galiev, V.Z. (ed.). 2009. Kazahskoe knizhnoe delo v dokumentah i materialah XIX – nachala XX vekov: Sbornik arhivnyh dokumentov [Qazaq book business in documents and materials of the 19th – early 20th centuries: Collection of archival documents]. Almaty: Baspalar ujі.
Shcheglova, O.P. 2011. Litograficheskoe knigoizdanie na persidskom jazyke v Turkestane i Buhare (1881–1918 gody) [Lithographic book publishing in Persian in Turkestan and Bukhara (1881–1918)]. St. Petersburg: Nestor-History.
Solajmanov, N.M. 1905. Unzhidenche oktjabr' manifest galijasy manasibatela va magrifchi jashlare [hatabym]. In: Qazan mohbire, 16, 4.
Solajmanov, N.M. 1906. Kichmesh illa hazer. In: Olfat, 9, 4.
Solajmanov, N.M. 1907 (I). Maktublarem. Orenburg.
Solajmanov, N.M. 1907 (II). Sharki rus maktublare. Orenburg.
Solajmanov, N.M. 1911. Torki notyklarym: mazhmugasy. Orenburg.
Tantavi, M.A. 1907. At-tazh al-murassag bi zhavahiri Koran va golum. Orenburg.
Tarihi Bolgar [The History of Bolghar]. 1907. Kazan, In: Central Scientific Library of the Republican State Enterprise «Gylym Ordasy». Fund of Rare Books, Manuscripts and National Literature. Inventory number 1339.
Turkoglu, I. 2019. Novye shtrihi k tvorcheskoj biografii Zakira Kadyri-Ugana [New touches to the creative biography of Zakir Kadiri-Ugan]. In: Tatarica, 1 (12), 121–135.
Zhanіbekov, Zh. 1908. Ajna. Kazan: Sharaf.
Zhumbaq va makallere. 1908. Kazan.
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2023 Павел С. Шаблей
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
