«Соғыс уақытында оқ-дәріні олар, қырғыздар, мылтығы барлар жасайды». XVII–XIX ғасырларда қазақ оқ-дәрінің жасалу ерекшеліктері
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2023.2.288.296Кілт сөздер:
әскери іс; ұнтақ; қорғасын; қазақтар; көшпелілердің қаруларыАңдатпа
XVII–XVIII ғасырлардағы қазақтардың әскери ісінің тарихы қазақ халқының тарихнамасында жеткілікті зерттелмеген мәселелердің бірі болып қала береді. Мақаланың мақсаты – XVII–XIX ғасырлардағы қазақ қару-жарақтарының өндірісіне жарық түсіретін жаңа мұрағаттық деректерді жариялау. Бастапқы негіз ретінде Ресей мемлекеттік әскери-тарихи мұрағаты Әскери алқасының әскери экспедициясының материалдары болды. Жарияланған және жарияланбаған дереккөздерге сүйене отырып, осы кезеңдегі қазақтардың оқ-дәрі өндіруі туралы өте қызықты мәліметтер жиналды, бұл осы тақырыпты одан әрі зерттеуге мүмкіндік береді. Қазақтар күкіртті тек Орталық Азия қалаларынан сатып алды, бірақ оның сапасы өте жоғары емес еді, бұл мылтықтың сапасына әсер етпеуі мүмкін емес еді. Селитра «ескі зираттардың» немесе «қалмақ қорғандарының» жанынан табылған. Бұл мақаланың негізгі материалы тұтқынға түскен қазақ Байғұл Бедібаевтың хабарламасы болды, онда тек оқ-дәрі өндірісі туралы ғана емес, сонымен қатар атыс қаруының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі қорғасынның кен орындары мен өндірісі туралы өте қызықты деректер бар. Қазақтар атыс қаруын жасау мен қолдануда оның барлық құрамдас бөліктерін өз бетінше жасай алмағандықтан, негізінен Орталық Азияның қала орталықтарына, соның ішінде қару-жарақ өндірісіне тәуелді болды. Нәтижесінде, XVIII ғасырда көрші халықтармен болған әскери қақтығыстарда қазақтар олардан атыс қаруын қолдану күші жағынан айтарлықтай төмен болды, өйткені олардың қару жасаудағы өндірістік мүмкіндіктері мен шығарылатын мылтық сапасы өте шектеулі болды.
Әдебиеттер тізімі
Apollova, N.G. 1948. Prisoedinenie Kazahstana k Rossii v 30-h godah XVIII veka [The accession of Qazaqstan to Russia in the 30s of the 18th century]. Alma-Ata: Publishing House of the Academy of Sciences of the Qazaq Soviet Socialist Republic (in Russian).
Bobrov, L.A. 2015. Voennaja organizacija kazahskih kochevnikov ot Abulhaira do Kenesary (XVIII – pervaja polovina XIX vv.) [Military organization of Qazaq nomads from Abulkhair to Kenesary (18th – first half of 19th centuries)]. In: Srednevekovye tjurko-tatarskie gosudarstva [Medieval Turkic-Tatar States], 7, 54–61 (in Russian).
Gejns, A.K. 1897. Kirgiz-Kajsaki (v Zaural'skoj stepi) [Qyrgyz-Qaysaqi (in Trans-Ural Steppe)]. In: Sobranie literaturnyh trudov Aleksandra Konstantinovicha Gejnsa [Collection of literary works of Alexander Konstantinovich Gaines]. T. I. St. Petersburg: Printing house M.M. Stasyulevich, 27–177 (in Russian).
Kireev, F.N. and others (ed.). 1961. Kazahsko-russkie otnoshenija v XVI–XVIII vekah. Sbornik dokumentov i materialov [Qazaq-Russian relations in the 16th–18th centuries. Collection of documents and materials]. Alma-Ata: Publishing house «Nauka» (in Russian).
Kushkumbaev, A.K. 2001. Voennoe delo kazahov v XVII–XVIII vekah [Military affairs of the Qazaqs in the 17th–18th centuries]. Almaty: Dajk-Press (in Russian).
Levshin, A.I. 1832. Opisanie kirgiz-kazach'ih, ili, kirgiz-kajsackih ord i stepej [Description of the Qyrgyz-Cossack, or Qyrgyz-Qaisaq Hordes and Steppes]. Parts 3. St. Petersburg: In the printing house of Karl Kraya (in Russian).
Rychkov, N.P. 1772. Dnevnye zapiski puteshestvija kapitana Nikolaja Rychkova v Kirgis-kajsackoj stepi, 1771 godu [Daily travel notes of Captain Nikolay Rychkov in the Qyrgyz-Qaysaq steppe, 1771]. St. Petersburg: at the Imperial Academy of Sciences (in Russian).
Samojlovich, A.N. (ed.). 1932. Materialy po istorii Uzbekskoj, Tadzhikskoj i Turkmenskoj SSR. Chast’ 1: Torgovlja s Moskovskim gosudarstvom i mezhdunarodnoe polozhenie Srednej Azii v XVI–XVII vekah [Materials on the history of the Uzbek, Tajik and Turkmen SSR. Part 1: Trade with the Moscow state and the international position of Central Asia in the 16th–17th centuries]. Leningrad: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).
Valihanov, Ch.Ch. 1984. Sostavnye chasti kirgiz-kajsackogo poroha [Components of Qyrgyz-Qaysaq gunpowder]. In: Sobraniye sochineniy v pyati tomakh [Collected works in five volumes]. Alma-Ata: Main editorial office of the Qazaq Soviet Encyclopedia, 1, 183–184 (in Russian).
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2023 Владимир Т. Тепкеев
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
