XIX ғасырдың соңы мен ХХ бас кезіндегі Жетісу қазақтарының саны мен этногеографиясы
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2024.2.134.156Кілт сөздер:
Жетіс қазақтары, Жетісу облысы, этногеография, ру бойынша қоныстану, халық саны, отарлау, Ресей империясыАңдатпа
Мақала XIX ғасырдың соңы мен ХХ бас кезіндегі Жетісу қазақтарының саны мен этногеографиясын зерттеуге арналған. XIX ғасырдың соңы мен ХХ бас кезіндегі Жетісу қазақтарының этнографиясын зерттеушілердің, саяхатшылардың, патша әкімшілігі шенеуніктерінің, Жетісуды кеңінен зерттеу жөніндегі Бас штаб офицерлерінің жазбалары мен архив құжаттары, статистикалық мәліметтер, қазақ фольклоры мен мерзімді басылымдардың мәліметтері Жетісу қазақтарының ру бойынша қоныстану ерекшеліктері мен әрі қарайғы трансформациясы жөніндегі қорытындыға әкелген. Бұл зерттеуде Жетісу өңірі ретінде XIX ғасырдың соңы мен ХХ бас кезіндегі Жетісу облысының жері алынған. Аталған облыс қазақтары бұл кезеңде Лепсі, Қапал, Верный және Жаркент уездерінде өмір сүрді. Зерттеу барысында қазақтардың Жетісу облысындағы қоныстануы ең әуелі осы өңірдің географиялық ерекшеліктері мен жер игеру тұрпатына және XVIII ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі тарихи, саяси оқиғаларға байланысты екені анықталған. Жетісу бойын мекендеген қазақтар уақыт өте терең өзгерістерге ұшыраған рулық қоныстану мен әлеуметтік-мәдени өмірдің айқын мысалы саналады. Нақты этникалық топтың қоныстануын зерттеу – тарихи оқиғалар мен географиялық факторлар халықтың тұрмыс-тіршілігіне қаншалықты әсер ететіндігі жөніндегі ұғым-түсінікті қалыптастыруға септігін тигізеді.
Әдебиеттер тізімі
Abramov, N. 1867. Reka Karatal s ee okrestnostyami [Karatal River with its surroundings]. In: Zapiski Russkogo Geograficheskogo Obshestva [Notes of the Russian Geographical Society]. Vol. 1, 269–278 (in Russian).
Argynbaev, H., Mukanov, M., Vostrov, V. 2000. Qazaq şejıresı haqynda [About the Qazaq genealogy]. Almaty: Atamura (in Qazaq).
Aristov, N. 1894. Opyt vyyasneniya etnicheskogo sostava kirgiz-kazakov Bol'shoj Ordy i karakirgizov na osnovanii rodoslovnyh skazanij i svedenij o rodovyh tamgah, a takzhe istoricheskih dannyh i nachinayushchihsya antropologicheskih issledovanij [The experience of clarifying the ethnic composition of the Kirghiz- Kazakhs of the Great Horde and the Karakirgiz on the basis of ancestral legends and information about ancestral tamgas, as well as historical data and incipient anthropological research]. In: Zhivaya starina. Vol. 4, 3–4, 391–486 (in Russian).
Artykbaev, Zh. 1989. Etnoterritorial'nye svyazi v Srednem zhuze vo vtoroj polovine XIX v. [Ethnoterritorial relations in the Middle Zhuz in the second half of the XIX century]. In: Sbornik statej aspirantov Instituta istorii i jetnologii [Collection of articles by postgraduate students of the Institute of History and Ethnology]. Alma-Ata: Institute of History and Ethnology, 1, 10–26 (in Russian).
Baratova, G. 1988. Social'no-ekonomicheskaya istoriya ujgurov Semirech'ya na rubezhe XIX–XX vv. [Socio-economic history of the Uighurs of Semirechye at the turn of the XIX–XX centuries]. Abstract of a PhD dissertation. Alma-Ata (in Russian).
Bokeikhanov, A. 1995. Tandamaly [Selected]. Almaty: Qazaq enciklopediyasy (in Qazaq).
Bryuhanova, E., Ivanova, N., Kalieva, K., Egorenkova, E. 2019. Diskussionnye voprosy po ocenke materialov perepisi 1897 g. kak istochnika po istorii kazahskogo naroda i Kazahstana (obzor istoriografii) [Debatable issues on the assessment of the materials of the 1897 census as a source on the history of the Kazakh people and Kazakhstan (review of historiography)]. In: Izvestiya Altajskogo gosudarstvennogo universiteta [News of the Altai State University], 2 (106), 54–58 (in Russian).
Dalaeva, T. 1998. Pobuditel'nye motivy i posledstviya voenno-kolonial'nyh akcij carizma v Yuzhnom Kazahstane i Semirech'e (40–60 gg. XIX v.) [Motivations and consequences of the military-colonial actions of tsarism in Southern Qazaqstan and Semirechye (40–60 years of the XIX century)]. Abstract of Candidate dissertation. Almaty (in Russian).
Kostenko, L. 1872. Ocherki Semirechenskogo kraya (Putevye pis'ma) [Essays of the Semirechensk region (Travel letters)]. In: Voennyj sbornik [Military book], 11, 157–197 (in Russian).
Maksheev, A. 1871. Geograficheskie, etnograficheskie i statisticheskie materialy o Turkestanskom krae [Geographical, ethnographic and statistical materials about the Turkestan region]. In: Zapiski Russkogo geograficheskogo obshchestva [Notes of the Russian Geographical Society]. Book 2, 68–125 (in Russian).
Masal'skii, V. (comp.). 1913. Rossija. Polnoe geograficheskoe opisanie nashego Otechestva. Tom 19: Turkestanskij kraj [Russia. Complete geographical description of our Fatherland. Vol. 19: Turkestan region]. St. Petersburg: Published by Devrien (in Russian).
Mitropol'skaya, T. 1997. Iz istorii semirechenskogo kazachestva [From the history of the Semirechensk Cossacks]. Almaty: Adilet Press (in Russian).
Mukanov, M. 1991. Etnicheskaya territoriya kazahov v XVIII – nachale XX vv. [The ethnic territory of the Qazaqs in the XVIII – early XX centuries]. Alma-Ata: Qazaqstan (in Russian).
Nurpeyisov, K. 1991. XVIII–XIX ğasyrlardağy Jetısudağy tarihi jäne mädeni prosester [Historical and cultural processes in Zhetysu in the XVIII–XIX centuries]. In: Jetısu tarihy men mädenietı: Izdenıster men derekter [History and culture of Zhetysu: Researches and data]. Taldykorgan: Shokan Ualikhanov Institute of History and Ethnology, 11–23 (in Qazaq).
Obzor Semirechenskoj oblasti vo vremya sostoyaniya ee v sostave Stepnogo general-gubernatorstva (1882–1899) [An overview of the Semirechensk region during its state as part of the Steppe General Government (1882–1899)]. 1900. Verny: Printing house of the Semirechye regional government (in Russian).
Qoigeldiev M. 2004. Zhetіsudagy Resei bilіgі [Russian rule in Zhetysu]. Astana: Elorda (in Qazaq).
Qozybaev, M. et al. (eds.). 2000. Istorija Kazahstana (s drevnejshih vremen do nashih dnej) [History of Qazaqstan (from ancient times to the present day)]. In five vol. Vol. 3. Almaty: Atamura (in Russian).
Rumyantsev, P. (ed.). 1911. Materialy po obsledovaniju tuzemnogo i russkogo starozhil'cheskogo hozjajstva i zemlepol'zovanija v Semirechenskoj oblasti. Lepsinskij uezd. Vypusk 1. Kirgizskoe hozjajstvo [Materials on the survey of native and Russian old-timer economy and land use in the Semirechye region. Lepsinsky district. Issue 1. Kirghiz economy]. St. Petersburg: Ekonomiya (in Russian).
Rumyantsev, P. (ed.). 1912. Materialy po obsledovaniju tuzemnogo i russkogo starozhil'cheskogo hozjajstva i zemlepol'zovanija v Semirechenskoj oblasti. Dzharkentskij uezd. Vypusk 3. Kirgizskoe hozjajstvo [Materials on the survey of native and Russian old-timer economy and land use in the Semirechye region. Jarkent district. Issue 3. Kirghiz economy]. St. Petersburg: Ekonomiya (in Russian).
Rumyantsev, P. (ed.). 1913. Materialy po obsledovaniju tuzemnogo i russkogo starozhil'cheskogo hozjajstva i zemlepol'zovanija v Semirechenskoj oblasti. Kopal'skij uezd. Vypusk 2. Kirgizskoe hozjajstvo [Materials on the survey of native and Russian old-timer economy and land use in the Semirechye region. Kopalsky district. Issue 2. Kirghiz economy]. St. Petersburg: Ekonomiya (in Russian).
Rumyantsev, P. (ed.). 1913a. Materialy po obsledovaniju tuzemnogo i russkogo starozhil'cheskogo hozjajstva i zemlepol'zovanija v Semirechenskoj oblasti. Vernenskij uezd. Vypusk 4. Kirgizskoe hozjajstvo [Materials on the survey of native and Russian old-timers' economy and land use in the Semirechye region. Vernensky district. Issue 4. Kirghiz economy]. Saint Petersburg: Ekonomiya (in Russian).
Ryabchenko, A. (comp.). 1913. Rossija. Geograficheskoe opisanie Rossijskoj imperii po gubernijam i oblastjam s geograficheskimi kartami. II. Aziatskaja Rossija [Russia. Geographical description of the Russian Empire by provinces and regions with geographical maps. II. Asian Russia]. St. Petersburg: Berezlivost (in Russian).
Semirechenskij oblastnoj statisticheskij komitet (otchet) [Semirechensk Regional Statistical Committee (report)]. 1908. Vernyj: (in Russian).
Tayzhanova, G. (ed.). 1995. Kazakhi. Istoriko-etnografichesko issledovaniye [The Qazaqs. Historical and ethnographic study]. Almaty: Kazakhstan (in Russian).
Troinitsky, N. (ed.). 1895. Volosti i naselennye mesta 1893 goda. Statistika Rossijskoj Imperii. Vypusk 7: Semirechenskaya oblast' [Volosts and populated areas in 1893. Statistics of the Russian Empire. Issue 7: Semirechye Oblast]. St. Petersburg: Publication of the Central Statistical Committee of the Ministry of Internal Affairs, 1895 (in Russian).
Troinitsky, N. (ed.). 1905. Pervaja vseobshhaja perepis' naselenija Rossijskoj imperii 1897 g. Vypusk 85. Semirechenskaja oblast' [The First General Population Census of the Russian Empire, 1897. Issue 85. Semirechensk Region]. Saint Petersburg: Publication of the Central Statistical Committee of the Ministry of Internal Affairs (in Russian).
Tynyshpaev, M. 1925. Materialy k istorii kirgiz-kazakskogo naroda [Materials on the history of the Qyrgyz-Qazaq people]. Tashkent: Eastern Branch of the Qyrgyz State Publishing House (in Russian).
Veleckij, S. 1916. Semirechenskaya oblast' i ee kolonizaciya. Itogi rabot po kolonizacii Semirech'ya za 8 let (1906–1913) [Semirechensk region and its colonization. The results of the work on the colonization of Semirechye for 8 years]. Vernyj (in Russian).
Vostrov, V. 1961. Rodoplemennoj sostav i rasselenie kazakhov na territorii Semirechenskoj oblasti (konec XIX – nachalo XX vv.) [Tribal composition and settlement of Qazaqs on the territory of the Semirechensk oblast (late ХIX – early XX centuries)]. In: Trudy instituta istorii, arkheologii i etnografii. Tom 12: Novyye materialy po arkheologii i etnografii Kazakhstana [Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography. Vol. 12: New Materials on Archaeology and Ethnography of Qazaqstan]. Alma-Ata: Publishing House of the Academy of Sciences of the Qazaq SSR, 119–135 (in Russian).
Vostrov, V., Mukanov, M. 1968. Rodoplemennoj sostav i rasselenie kazahov (konec 19 – nachalo 20 veka) [Tribal composition and settlement of Qazaqs (late 19th – early 20th century)]. Alma-Ata: Science (in Russian).
Walihanov, Ch. 1984. O kirgiz-kajsackoj Bol'shoj Orde [About the Qyrghyz-Qaysaq Big Horde]. In: Sobranie sochinenij v pjati tomah [Collected Works in Five Volumes]. Alma-Ata: Main Editorial Board of the Qazaq Soviet Encyclopedia. Vol. 1, 180–183 (in Russian).
