Солтүстік Арал қазақтарының құрамындағы әлім-қырғыз рулық тобы
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2024.2.96.103Кілт сөздер:
Кіші жүз, Солтүстік Арал, қазақтар, қырғыздар, әлімұлы, кірме, әлім-қырғызАңдатпа
Мақалада Кіші жүздің ірі руы – әлімұлының құрамына кіретін, қазір негізінен Қазақстанның Шалқар ауданына шоғырланған әлім-қырғыз рулық тобының этникалық шығу тегі сөз болған. Жергілікті қазақтар «кірме» деп атаған әлім-қырғыздардың Солтүстік Аралда қашан және қалай пайда болғаны туралы алуан көзқарастар баяндалған. Қазақ тарихының қилы кезеңдерінде қандай да бір руларға сырттан қосылған этникалық топтарды қазақтар «кірме» деп атағаны мәлім. Соғыс, жаугершілік кезінде қолға түскен тұтқындардың ұрпақтары да кірме аталып, кейін өз алдына рулық топқа айналып, өз алдына бөлек қоныстанған. Кіші жүз қазақтарының құрамындағы таз руының арасында да қырғыз атаумен кездесетін тағы бір этникалық топ бар. XVIII ғасырдың ортасында қырғыз руынан шыққан қазақтар Кіші жүздің саяси өмірінде маңызды рөл атқарғаны туралы мәліметтер де бар. ХІХ ғасырдағы әртүрлі құжаттарда қазақ қырғыздарының атауы әлденеше рет кездеседі, әртүрлі алым төлеген өзге қазақ руларымен бірге де аталады. Жазба дереккөздері мен қазақ шежіресінде қырғыздардың қазақ этникалық құрамына қалай сіңіскені туралы мәліметтер айтылған. ХХ ғасырдың бас кезінде олардың Жетісу Алатауына қарай қоныс аударғаны жөнінде де мағлұматтар бар. Мақала авторы қырғыздар Солтүстік Аралда XVIII ғасырдың алғашқы жартысында, шамамен Кіші жүз ханы Әбілқайырдың билігі тұсында пайда болған деген қорытындыға келген. Осыған аттас рулық топтар жалайыр мен найман руларының ішінде де кездеседі.
Әдебиеттер тізімі
Aristov, N. 2001. Usuni i kyrgyzy ili kara-kyrgyzy: Ocherki istorii i byta naselenija zapadnogo Tjan'-Shanja i issledovanija po ego istoricheskoj geografii [Usuns and Qyrgyz or Qara-Qyrgyz: Essays on the history and life of the population of the western Tien Shan and studies on its historical geography]. Bishkek: Ilim (in Russian).
Asankanov, A. 2009. Istorija Kyrgyzstana (s drevnejshih vremen do nashih dnej) [History of Qyrgyzstan (from ancient times to the present day)]. Bishkek (in Russian).
Bregel, Yu. (comp.). 1967. Dokumenty arhiva Hivinskih hanov po istorii i jetnografii karakalpakov [Documents from the archive of the Khiva khans on the history and ethnography of the Qaraqalpaqs]. Moscow: Nauka; Main Editorial Board of Eastern Literature (in Russian).
Erofeeva, I. 2007. Han Abulhair: polkovodec, pravitel', politik [Khan Abulkhair: commander, ruler, politician]. Almaty: Daik-Press (in Russian).
Erofeeva, I., Zhanayev, B. (comp.). 2007. Istorija Kazahstana v russkih istochnikah XVI–XX vekov [History of Qazaqstan in Russian sources of the 16th – 20th centuries]. Vol. 5: Pervye istoriko-jetnograficheskie opisanija kazahskih zemel'. Pervaja polovina XIX veka [The first historical and ethnographic descriptions of the Kazakh lands. First half of the 19th century]. Almaty: Daik-Press (in Russian).
Kireev, F., et al. (ed.). 1961. Kazahsko-russkie otnoshenija v XVI–XVIII vekah. Sbornik dokumentov i materialov [Qazaq-Russian relations in the 16th–18th centuries. Collection of documents and materials]. Alma-Ata: Nauka (in Russian).
Levshin, A. 1996 (1832). Opisanie kirgiz-kazach’ih, ili, kirgiz-kajsackih ord i stepej [Descripti on of the Kirgiz-Cossack, or Kirgiz-Kaisak hordes and steppes]. Almaty: Sanat (in Russian).
Materialy po kirgizskomu zemlepol'zovaniju, sobrannye i razrabotannye statisticheskoj partiej Turgajsko-Ural'skogo pereselencheskogo rajona, Irgizskij uezd [Materials on Qyrgyz land use, collected and developed by the statistical party of the Turgay-Ural resettlement region, Irgiz district]. 1913. Orenburg: Yakovlev's Printing House (in Russian).
Qozybaev, M. et al. (eds.). 2010. Istorija Kazahstana (s drevnejshih vremen do nashih dnej) [History of Qazaqstan (from ancient times to the present day)]. In five vol. Vol. 3. Almaty: Atamura (in Russian).
Qūlbaiūly, Ybyrai aqūn. 1994. Altyndy Orda qonğan jer (şejıreler, tolğaular, arnau ölender) [The Land Where the Gilded Horde Was (genealogies, songs, dedications)]. Compiled by Sağyzbaiūly. Aktobe: Arys (in Qazaq).
Rychkov, P. 1999. Topografija Orenburgskoj gubernii [Topography of the Orenburg province]. Ufa: Kitap (in Russian).
Vostrov, V., Mukanov, M. 1968. Rodoplemennoj sostav i rasselenie kazahov (konec 19 – nachalo 20 veka) [Tribal composition and settlement of Qazaqs (late 19th – early 20th century)]. Alma-Ata: Science (in Russian).
Zhanayev, B. (comp.). 2006. Istorija Kazahstana v russkih istochnikah XVI–XX vekov [History of Qazaqstan in Russian sources of the 16th – 20th centuries]. Vol. 8, part 2: O pochetnejshih i vlijatel'nejshih ordyncah: alfavitnye, formuljarnye i posluzhnye spiski [About the most honorable and influential members of the Horde: alphabetical, official and service lists]. Almaty: Daik-Press (in Russian).
Zimanov, S., Öserov, N. 1975. «Jetı-Jarğy» turaly bırer söz [A few words about Zhety Zhargy]. In: Bulletin of the Academy of Sciences of the Qazaq SSR. Series of Social Sciences, 4, 65–70 (in Qazaq).
