Қазақ дәстүрлі мәдениетіндегі қалыңдықтың ат әбзелі
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2024.2.180.203Кілт сөздер:
қазақтар, ұзату дәстүрі, қалыңдық аты, ат әбзелінің бұйымдары, тіл-көзден сақтауАңдатпа
Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде қалыңдықтың ат әбзелі 1920 жылдардың ортасына дейін ұзату дәстүрінің басты белгілерінің бірі болып келді. Ұзатылған қызға берілген ат пен әбзелі бір жағынан оның отбасының байлығын да паш етті. Ат әбзелінің бұйымдарын қазақ ұсталары да жасады. Сонымен қатар көшпенділер Орта Азиядағы, әсіресе Ташкент шаһарындағы қолөнершілерге арнайы тапсырыспен де жасатты. Мұны музейде тұрған жабулардың ұқсастығынан да байқауға болады. Қалыңдықтың ер-тоқымын Бұхарадан алдырды. Ол кезде имек тұмсық, екі басты құранды ер, сарт ер халық арасына көбірек таралды. Қазақстанның шығыс аймақтарында қалыңдықтың ер-тоқымы оюлы күміс жапсырмалармен сәнделді. Қалыңдықтың ат әбзелі негізінен сәнге арналған тоқыма мата бұйымдардан; ер-тұрман жиынтығынан және ұзатылған қызға берілетін заттар салынатын боқша, құс-қалта, көпшіктен құралады. Ұзату тойы атрибуттары қалыңдықты тіл-көзден сақтау мақсатында қолданылған. Ол үшін ұзатылатын қызға қызыл матамен қаптап тіккен ай-жұлдыз және өсімдік іспетті ою-өрнек кестеленіп, үшбұрыш (тұмар кейпінде) асыл тас қадаған, төбесіне үкінің қауырсынын тағып, түрлі-түсті моншақпен әшекейлеген, кемер белбеуге күміс қондырып, жібек шашағы төгілген сәнді сәукеле кигізген. Мақалада Ресейдің ірі этнографиялық музейлері – Ресей Этнографиялық музейі мен РҒА Антропология және этнография музейіндегі (Кунсткамера) (Санкт-Петербург) сирек кездесетін мұражай ескерткіштері ғылыми айналымға енгізілген. Қазақтардың үйлену тойында мінген атының ер-тұрманын бейнелейтін көрініспен толығырақ танысу мақсатында Орталық Еуразияның кейбір халықтарының туралы мәдеметтер де салыстыра ұсынылды.
Әдебиеттер тізімі
Alekseev, N. Romanova, E., Sokolova, Z. (ed.). 2012. Jakuty [Yakuts]. Moscow: Nauka (in Russian).
Asankov, A., Brusina, O., Zhaparov, A. (ed.). 2016. Kyrgyzy [Qyrgyz]. Moscow: Nauka (in Russian).
Baldaev, S. 1959. Burjatskie svadebnye obrjady [Buryat wedding rites]. Ulan-Ude: Buryat book publishing house (in Russian).
Burnakov, V. 2023. Kon' v svadebnoj obrjadnosti hakasov (konec XIX – seredina XX veka) [Horse in the wedding ceremony of the Khakases (late XIX – mid XX centuries)]. In: Bulletin of Novosibirsk State University. Series: History, philology, 22 (3), 140–154 (in Russian).
Divaev, A. 1900. O svadebnom rituale kirgizov Syr-Dar'inskoj oblasti. O svadebnom rituale kirgizov Syr-Dar'inskoj oblasti [On the wedding ritual of the Kyrgyz of the Syr-Darya region. About the wedding ritual of the Kyrgyz of the Syr-Darya region]. Qazan: Printing and Lithography of the Imperial University (in Russian).
Dobrosmyslov, A. 1895. Skotovodstvo v Turgajskoj oblasti [Cattle breeding in the Turgai region]. Orenburg: Turgai Regional Statistical Committee (in Russian).
Do-y, D. 1871. Pjat' nedel' v Kokane [Five weeks in Kokand]. In: Russkij vestnik [Russian Bulletin], 91, 244–318 (in Russian).
Emelianenko, T. (ed.). 2021. Otchjot S.M.Dudina o poezdkah v Srednjuju Aziju v 1900–1902 gg. [Report of S.M. Dudin on trips to Central Asia in 1900–1902]. Moscow: Marjani Foundation (in Russian).
Fedorov, D. 1903. Opyt voenno-statisticheskogo opisanija Ilijskogo kraja [Experience of military-statistical description of the Ili region]. Part I–II. Tashkent: Printing House of the Headquarters of the Turkestan Military District (in Russian).
Ibragimov, I. 1872. Jetnograficheskie ocherki kirgizskogo naroda [Ethnographic essays of the Qyrgyz people]. In: Russkij Turkestan [Russian Turkestan], vol. 2. Moscow: University Printing House (in Russian).
Karakhanov, S. 2017. Brak i svadebnaja obrjadnost' lezgin-kargachcev v XIX-XX vv. [Marriage and wedding rites of Lezgin-Kargachtsev in the XIX–XX centuries]. In: Bulletin of the Adyghe State University, 3 (204), 47–57 (in Russian).
Karutz, R. 1911. Sredi kirgizov i turkmenov na Mangyshlake [Among the Qyrgyz and Turkmens on Mangyshlaq]. St. Petersburg: Publishing House of A.F. Devrien (in Russian).
Khadirbekov, N. 2009. Svadebnye obrjady narodov Juzhnogo Dagestana v proshlom i nastojawem (XIX–XX vv.) [Wedding ceremonies of the peoples of Southern Dagestan in the past and present (19th–20th centuries)]. Abstract of the dissertation for the degree of candidate of historical sciences. Makhachkala. URL: https://new-disser.ru/_avtoreferats/01004267253.pdf (access date: 11.05.2024) (in Russian).
Kislyakov, N. 1969. Ocherki po istorii sem'i i braka u narodov Srednej Azii i Kazahstana [Essays on the history of family and marriage among the peoples of Central Asia and Qazaqstan]. Leningrad: Science (in Russian).
Kislyakov, N., Pisarchik, A. 1976. Tadzhiki Karategina i Darvaza [Tajiki Karategin and Darvaz]. Issue 3. Dushanbe: Donish (in Russian).
Kustanaev, Kh. 1894. Jetnograficheskie ocherki kirgiz Perovskogo i Kazalinskogo uezdov [Ethnographic essays of the Qyrgyz Perovsky and Qazaly districts]. Tashkent: O.A. Portsev Publishing House (in Russian).
Nanzatov, B., Sodnompilova, M. 2013. Tradicionnye obrjady zhiznennogo cikla mongol'skih narodov v uslovijah sovremennosti: torgoutskaja svad'ba [Traditional rites of the life cycle of the Mongolian peoples in the conditions of modernity: Torgout wedding]. In: Vlast' [Power], 8, 148–151 (in Russian).
P. 1878. Obychai kirgiz Semipalatinskoj oblasti [Customs of the Qyrgyz of the Semipalatinsk region]. In: Russkij vestnik [Russian Bulletin], 137, 22–66 (in Russian).
Petrova, S. 2010. Tradicija i sovremennost' v hudozhestvennom shit'e konskogo ubranstva [Tradition and modernity in artistic sewing of equestrian decoration]. In: Gramota, 2 (6), 58–64 (in Russian).
Popova, L. 2023. Muzhskie vyshitye sharovary v kul'ture narodov Srednej Azii i Kazahstana [Male embroidered bloomers in the culture of the peoples of Central Asia and Qazaqstan]. In: Evrazija — dialog kul'tur [Eurasia – dialogue of cultures]. Proceedings of the Twenty-second St. Petersburg Ethnographic Readings. St. Petersburg: Russian Ethnographic Museum, 73–80 (in Russian).
Radlov, V. 1989. Iz Sibiri. Stranicy dnevnika [From Siberia. Diary pages]. Moscow: Science (in Russian).
Rudenko, S. 1955. Bashkiry. Istoriko-jetnograficheskie ocherki [Bashkirs. Historical and Ethnographic Essays]. Moscow; Leningrad: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).
Sergeeva, G. 1988. Odezhda v sovremennom svadebnom obrjade narodov Dagestana [Clothing in the modern wedding rite of the peoples of Dagestan]. In: Brak i svadebnye obychai narodov sovremennogo Dagestana [Marriage and wedding customs of the peoples of modern Dagestan]. Makhachkala: Institute of History, Language and Literature, 20–34 (in Russian).
Shaniyazov, K. 1964. Uzbeki-karluki [Uzbeks-karluks]. Tashkent: Fan (in Russian).
Toktabay, A. 2022. Konnyj mir kazahov [The equestrian world of the Qazaqs]. Almaty: Almatykitap (in Russian).
Uskenbay, Q. (ed.). 2021. Kul'tura i byt kazahov. Al'bom risunkov V.N. Plotnikova 1859–1866 godov. Iz sobranija Rossijskogo jetnograficheskogo muzeja. [Culture and life of Qazaqs. Album of drawings by V.N. Plotnikov 1859–1866. From the collection of the Russian Ethnographic Museum]. Almaty: ABDI Company (in Russian).
Yudakhin, K. (comp.). 1985. Kirgizsko-russkij slovar' [Qyrgyz-Russian dictionary]. In two books. About 40,000 words. Frunze: Main edition of the Qyrgyz Soviet Encyclopedia, Vol. 1–2 (in Russian).
Yushkov, S. (ed.). 1948. Materialy po kazahskomu obychnomu pravu [Materials on Qazaq customary law]. Vol. I. Alma-Ata: Publishing House of the Academy of Sciences of the Qazaq SSR (in Russian).
