«Қуыршақ тақырыбы»: әдет-ғұрып пен салт-дәстүрдегі және қазіргі заманғы көркемдік тәжірибедегі қуыршақтар

Авторлар

DOI:

https://doi.org/10.69567/3007-0236.2024.2.204.223

Кілт сөздер:

қуыршақ, әйел құдайы, дәстүр, қазіргі заман, көркемдік тәжірибе, қазақтар

Аңдатпа

ХХ ғасырдың басында өндірісте жасалған Еуропа үлгісіндегі балалар қуыршақтары пайда болған соң қазақтың дәстүрлі қуыршақтары күнделікті қолданыстан толығымен шығып қалды. Бұл өзгеріс, әрине, әу бастағы қуыршақ салты мен әдет-ғұрпына да әсер етті.  Тұлымшағы желбіреген кішкентай қыздың қолындағы қуыршақ біртіндеп өзгеше тұрпатқа ауысып, иесімен әртүрлі сипатта өмірінің соңына дейін біте қайнасты. Осылайша дәстүрлі қуыршақ – қыз-әйел өмірінің түрлі кезеңдерін ғана емес, жоғары күш – Құдай және әруақпен «қатынасын» да білдірді. Қуыршақты тарихи ретроспективада әйел субмәдениетінің ажырамас қастерлі бөлігі ретінде қарастыру – оның түпкі мәнін түсініп, көршілес және туыс халықтардың арасындағы тарихи-мәдени байланыстарды нақтылауға және ежелден бүгінге дейінгі өзгермелі қуыршақ дәстүрінің генезисін анықтауға мүмкіндік береді. Қуыршақты мұндай аспектіде зерттеу – оның дәстүрлі мәдениеттегі рөлі мен қазіргі заманғы көркемдік тәжірибеде байқалатын «қуыршақ бумының» мәнін тереңірек түсінуге ықпал етеді. Мақаланың мақсаты – қазақ қуыршағы феноменін әйел субмәдениетінің ажырамас бөлігі ретінде терең талдау болып саналады.

Автор өмірбаяны

  • Жанерке Н. Шайгозова , Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

    педагогика ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор

Әдебиеттер тізімі

Akhremchik, O. 2022. Tradicionnaja igrovaja kukla hakasov v fondovom sobranii Minusinskogo muzeja N.M. Mart'janova [Traditional Khakass play doll in the collection of the N.M. Martyanov Minusinsk museum]. In: Ermolaevskie chtenija – 2022 [Ermolaev readings – 2022]. Kyzyl: Pushkin National Library, 114–118 (in Russian).

Artemyeva, O. 2009. Kollekcija detskoj jetnograficheskoj igrushki OGIK muzeja [Collection of children's ethnographic toys of the OGIK museum]. In: Bulletin of the Omsk state historical and local history museum, 15, 226–232 (in Russian).

Basilov, V. 1992. Shamanstvo u narodov Srednej Azii i Kazahstana [Shamanism among the peoples of Central Asia and Qazaqstan]. Moscow: Nauka (in Russian).

Belyakova, O. 1999. Simvolika Umaj po materialam pogrebenija na Chulyme [Symbolism of Umai based on burial materials at Chulym]. In: Integracija arheologicheskih i jetnograficheskih issledovanij [Integration of archaeological and ethnographic research]. Collection of scientific papers. Moscow; Omsk: Publishing House of Omsk Pedagogical University, 249–254 (in Russian).

Botyakova, O. 1995. Dolls of the peoples of Central Asia [Dolls of the peoples of Central Asia]. In: Kunstkamera: Ethnographic notebooks [Kunstkamera: Ethnographic notebooks]. Issue 7, 159–172 (in Russian).

Chernikov, S. 1960. Vostochnyj Kazahstan v jepohu bronzy [Eastern Qazaqstan in the Bronze Age]. Moscow; Leningrad: Publishing House of the USSR Academy of Sciences (in Russian).

Divaev, A. 1899. Materialy A) Jetnograficheskie. Iz oblasti kirgizskih verovanij. Baksy, kak lekar' i koldun. (Jetnograficheskij ocherk) [Materials A) Ethnographic. From the field of Kirghiz beliefs. Baksy as a healer and sorcerer. (Ethnographic essay)]. In: News of the Society of Archaeology, History, and Ethnography at the Imperial Kazan University. Vol. XV, Issue 3. Kazan: Typo-lithography of the Imperial Kazan University, 307–341 (in Russian).

Dosmurzinov, R. 2023. Shamanskie praktiki v sisteme verovanij kazahov i tuvincev (1920–1960-e gg.): sravnitel'nyj analiz [Shamanic practices in the belief system of the Qazaqs and Tuvans (1920-1960s): a comparative analysis]. In: New studies of Tuva, 1, 280-288 (in Russian) DOI:10.25178/nit.2023.1.16.

Dyakonova, V. 1984. Nekotorye jetnokul'turnye paralleli v shamanstve tjurkojazychnyh narodov Sajano-Altaja [Some ethnocultural parallels in the shamanism of the Turkic-speaking peoples of the Sayano-Altai]. In: Jetnokul'turnye kontakty narodov Sibiri [Ethnocultural contacts of the peoples of Siberia]. Leningrad: Nauka, 30–49 (in Russian).

Dyrenkova, N. 1937. Perezhitki ideologii materinskogo roda u altajskih tjurkov [Vestiges of the ideology of the maternal lineage among the Altai Turks]. In: Pamjati V.Bogoraza (1865–1936) [In memory of V.Bogoraz (1865–1936)]. Moscow: Publishing House of the USSR Academy of Sciences, 123-146 (in Russian).

Gryaznov, M. 1962. Antropomorfnaja figurka bronzovogo veka s reki Obi [An anthropomorphic figurine of the Bronze Age from the Ob River]. In: Communications of the State Hermitage. Issue 22, 26–27 (in Russian).

Karutz, R. 1903. Sredi kirgizov i turkmen na Mangyshlake [Among the Kirghiz and Turkmens on Mangyshlak]. Saint Petersburg: Devrien Edition (in Russian).

Kazhgali Uly, A. 2003. Organon ornamenta [Organon of Ornament]. Almaty (in Russian).

Kidiekova, I., Kustova, Yu. 2012. Zhenskoe bozhestvo-ohranitel' iz konskoj lodyzhki [Female Guardian Deity Made of Horse Ankle]. In: Kul'tury stepnoj Evrazii i ih vzaimodejstvie s drevnimi civilizacijami [Steppe Cultures of Eurasia and Their Interaction with Ancient Civilizations]. Book 1. Saint Petersburg: Periphery, 215–217 (in Russian).

Kolchina, E. 2022. Kukla v narodnoj tradicii. Igra. Obrjad. Kollekcija [Doll in Folk Tradition. Game. Rite. Collection]. Moscow: Boslen (in Russian).

Kustova, Yu. 2018. Detskie igrushki iz kosti i ritualy s nimi u hakasov [Children's Bone Toys and Rituals with Them among the Khakass]. In: Veshh' i obrjad: racional'noe i irracional'noe v arhaike: Sbornik nauchnyh trudov seminara «Teorija i metodologija arhaiki» [Thing and Ritual: Rational and Irrational in Archaic Art: Collection of Papers of the Seminar "Theory and Methodology of Archaic Art"]. St. Petersburg: MAE RAS, 82–91 (in Russian).

Martinovich, N. 1909. Tureckij teatr «Karagöz» [Turkish Theatre "Karagöz"]. In: Zhivaja starina [Living Antiquity]. Issue 2–3. Year 17. Books 70–71. St. Petersburg: Printing House of the Ministry of Railways, 94–105 (in Russian).

Nurpeis, M. 2012. Hudozhestvennaja kukla Kazahstana: tradicii i sovremennoe sostojanie [Artistic Doll of Qazaqstan: Traditions and Current State]. Dissertation of the Master of Art Criticism. Zhurgenov Qazaq National Academy. Almaty (in Russian).

Nysanbayev, A. (ed.). 1999. Qorqyt Ata (Korkut ata): enciklopedijalyq zhinaq [Korkyt Ata = Korkut ata: encyclopedic collection]. Almaty: Qazaq encyclopedias (in Qazaq, in Russian).

Peschereva, E. 1957. Igrushki i detskie igry u tadzhikov i uzbekov [Toys and children's games among Tajiks and Uzbeks]. In: Sbornik muzeja antropologii i jetnografii [Collection of the Museum of Anthropology and Ethnography]. Vol. 17. St. Petersburg: MAE RAS, 22–94 (in Russian).

Potanin, G. 1883. Ocherki Severo-zapadnoj Mongolii. Materialy jetnograficheskie [Sketches of Northwestern Mongolia. Ethnographic materials]. Vol. 3–4. St. Petersburg: Printing house of V. Kirshbaum (in Russian).

Sembi, M. 2013. Pamjat' zemli tjurko-mongol'skoj: istoki i simvolika toponimov (Tjurkskij meridian) [Memory of the Turkic-Mongolian land: origins and symbolism of toponyms (Turkic meridian)]. Almaty: Qazaq Research Institute of Culture (in Russian).

Serebryakova, M. 1998. Doislamskie cherty v tureckom obrjade vyzyvanija dozhdja jagmur duasy i znachenie primenenija obrjadovoj kukly v ego atributike [Pre-Islamic features in the Turkish rain-making ritual yagmur duasy and the significance of using a ritual doll in its attributes]. In: Kjunerovskie chtenija [Kyuner readings], 1995–97. St. Petersburg: MAE RAS, 128–130 (in Russian).

Serebryakova, M. 2015. Tureckij tenevoj teatr Karagez. Obrazy i znaki v tradicijah Juzhnoj i Jugo-Zapadnoj Azii [Turkish shadow theater Karagoz. Images and signs in the traditions of South and Southwest Asia]. St. Petersburg: MAE RAS (in Russian).

Seydembek, A. 2011. Mir kazahov. Jetnokul'turologicheskoe osmyslenie [The world of the Qazaqs. Ethnocultural understanding]. Astana: Foliant (in Russian).

Shaigozova, Zh., Muzafarov, R. 2022. Fenomen kukly v igrovom i obrazovatel'nom aspektah [The Phenomenon of the Doll in the Play and Educational Aspects]. In: Bulletin of the Qazaq National Women's Pedagogical University, 2, 56–67 (in Russian) DOI:10.52512/2306-5079-2022-90-2-56-67.

Stasevich, I. 2007. Igrovoe vospitanie i obuchenie detej v tradicionnoj kul'ture kazahov [Play education and training of children in the traditional culture of the Qazaqs]. In: Lavrovskij sbornik [Lavrovsky collection]. Materials of the Central Asian-Caucasian studies 2006–2007. St. Petersburg, 166–171 (in Russian).

Stasevich, I. 2008. Devochka, devushka, zhenshhina v tradicionnom obshhestve kazahov. Specifika vospitanija i mesto v social'noj structure [Girl, young woman, woman in traditional Qazaq society. Specifics of upbringing and place in the social structure]. In: Rakhmat-name: Collection of articles for the 70th anniversary of R.R. Rakhimov. St. Petersburg, 318–337 (in Russian).

Tokhtabaeva, Sh. 2013. Jetiket kazahov [Etiquette of the Qazaqs]. Almaty: Daik-Press (in Russian).

Toleubaev, A. 1991. Relikty domusul'manskih verovanij v semejnoj obrjadnosti kazahov (XIX – nachalo XX vv.) [Relics of pre-Muslim beliefs in the family rituals of the Qazaqs (19th – early 20th centuries)]. Alma-Ata: Gylym (in Russian).

Tsivyan, T. 2008. Jazyk: tema i variacii: izbrannoe v 2-h knigah. Antichnost'. Jazyk. Znak. Mif i fol'klor. Pojetika [Language: Theme and Variations: Selected Works in 2 Books. Antiquity. Language. Sign. Myth and Folklore. Poetics]. Book 2. Moscow: Nauka (in Russian).

Жүктеулер

Жарияланды

2024-06-25

Журналдың саны

Бөлім

Статьи

Ұқсас мақалалар

1-10 тен 22

Бұл мақала үшін Кеңейтілген нұсқалар бойынша ұқсас мақалаларды іздеу.

Осы автордың (немесе авторлардың) ең көп оқылатын мақалалары

1 2 3 4 5 > >>