Цин шекарасындағы қазақтар: XVIII ғасырдың екінші жартысы – XIX ғасырдың бірінші жартысындағы екі империя арасындағы Орта және Ұлы жүздер
DOI:
https://doi.org/10.69567/3007-0236.2023.2.194.213Кілт сөздер:
қазақтар; Ұлы жүз; Орта жүз; Цин империясы; Ресей империясы; Қоқан хандығы; қырғыздарАңдатпа
Мақалада XVIII ғасырдың екінші жартысы – XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Орта және Ұлы жүз қазақтары мен Қытай Цин империясының шекаралық өзара қарым-қатынас тарихы қарастырылады. Архив және жарияланған материалдарға, сондай-ақ бұрын жүргізілген зерттеулерге сүйене отырып, Цин империясының қазақтарға қатысты саясаты ерекше көрсетілген. Цин империясының қазақ шекарасына енуінің алдында олардың Жоңғар хандығын талқандап, оның территориясын басып алуы болды. Шығыстағы көшпелі қазақтар бұрын жоңғарлардың қол астын қараса, енді Қытайдың билігіне қарады, қытайлар оларға өз бақылауын орнатуға ұмтылды. Қытай өкіметі қазақтардың бұрынғы Жоңғар иеліктеріне қоныстануына жол бермеуге тырысты, қазақтарға қарсы бірнеше рет арнайы әскери жасақтар жіберді, бірақ қытай әскерлері кеткеннен кейін қазақтар бұл жерлерге қайтадан көшіп келді. Бұл «территориялық даулар» екі ел арасында байланыс орнатуға ықпал етті. Қазақ хандығын жаулап алу Цин империясының мақсаты емес, ол қазақ хандарымен қарым-қатынасын формальды вассалдық шартта құрды. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Орта және Ұлы жүз қазақтары Цин империясынан салыстырмалы түрде тәуелсіз болды. Ресей империясы мен Қоқан хандығына қарағанда Цин империясы ол кезде қазақ мемлекеттілігін сақтауға мүдделі бірден-бір мемлекет болды, қазақтардың ішкі саяси өміріне араласпауға тырысты. Мақалада Цин империясының Абылай ханмен және оның ұрпақтарымен дипломатиялық және сауда қатынастарының дамуы қарастырылады. Қазақ даласындағы саяси үстемдік үшін Ресей мен Қытай арасындағы текетіресті көрсететін архив құжаттарына талдау жасалды. Қазақ жерінің Ресей империясының құрамына қосылу процесі зерттелді.
Әдебиеттер тізімі
Atkinson Th.W. 1858. Oriental and Western Siberia: A Narrative of Seven Years' Explorations and Adventures in Siberia, Mongolia the Kirghis Steppes, Chinese Tartary, and Part of Central Asia. London: Hurst and Blackett, Publishers.
Babkov I.F. 1912. Vospominaniya o moej sluzhbe v Zapadnoj Sibiri. 1859–1875 gody. [Memories of my service in Western Siberia. 1859–1875]. St. Petersburg: Kirshbaum Printing House, 1912.
Erofeeva, I.V. 2014 (ed.). Epistolyarnoye naslediye kazakhskoy pravyashchey elity 1675–1821 godov [Epistolary heritage of the Qazaq ruling elite of 1675–1821]. Vol. 1: 1675–1780. Almaty: ABDI (in Russian).
Grumm-Grzhimaylo G.E. 1926. Zapadnaya Mongoliya i Uryankhayskiy kray [Western Mongolia and Uryankhai Territory]. Vol. 2. Leningrad.
Khafizova K.Sh., Moiseev V.A. (comp.). 1989. Cinskaja imperija i kazahskie hanstva. Vtoraja polovina XVIII – pervaja tret' XIX veka [Qing Empire and Qazaq Khanates. Second half of the 18th – first third of the 19th century]. Parts 1–2. Alma-Ata: Nauka.
Khafizova K.Sh. 1995. Kitajskaja diplomatija v Central'noj Azii. XVI–XIX veka [Chinese diplomacy in Central Asia. XVI–XIX centuries]. Almaty: Gylym.
Khafizova K.Sh. 2008. Sultan Adil i ego potomki v Semirechye (v tiskakh tsivilizatsiy) [Sultan Adil and his descendants in Semirechye (in the grip of civilizations)]. In: Sovremennye civilizacii i nacional'nye gosudarstva. Materialy nauchnoj konferencii (g. Almaty, 11–12 ijulja 2008 g.) [Modern civilizations and national states. Materials of the scientific conference (Almaty, July 11–12, 2008)]. Almaty: Kainar University, pp. 48–65.
Khafizova K.Sh. 2019. Stepnye vlastiteli i ih diplomatija v XVIII–XIX vekah [Steppe rulers and their diplomacy in the 18th–19th centuries]. Nur-Sultan: The Qazaqstan Institute for Strategic Studies under the President of the Republic of Qazaqstan.
Khalfin N.A. 1965. Politika Rossii v Sredney Azii [Russian policy in Central Asia]. Moscow: Publishing house «Nauka», Main editorial office of oriental literature.
Kireev F.N. and others (comp.). 1964. Kazahsko-russkie otnoshenija v XVIII–XIX vekah (1771–1867 gody). Sbornik dokumentov i materialov [Qazaq-Russian relations in the 18th–19th centuries (1771–1867). Collection of documents and materials]. Alma-Ata: Publishing house «Nauka».
Kuznecov V.S. 1983. Cinskaja imperija na rubezhah Central'noj Azii (vtoraja polovina XVIII – pervaja polovina XIX veka) [The Qing Empire on the borders of Central Asia (second half of the 18th – first half of the 19th century)]. Novosibirsk: Publishing house «Nauka».
Moiseev V.A. 1991. Dzhungarskoye khanstvo i kazakhi (XVII–XVIII veka). [Dzungar Khanate and Qazaqs (XVII–XVIII centuries)]. Alma-Ata: Gylym.
Serebrennikov A.G. (comp.). 1915. Sbornik materialov po istorii zavoyevaniya Turkestanskoy oblasti [Collection of materials for the history of the conquest of the Turkestan region]. Tashkent: Printing house of the Headquarters of the Turkestan Military District.
Suleymenov R.S., Moiseev V.A. 1988. Iz istorii Kazakhstana XVІІІ veka (o vneshney i vnutrenney politike Ablaya) [From the history of Qazaqstan of the XVIII century (about the foreign and domestic policy of Ablai)]. Alma-Ata: Publishing house «Nauka».
Valikhanov Ch.Ch. 1984. Sobraniye sochineniy v pyati tomakh [Collected works in five volumes]. Vol. 1. Alma-Ata: Main editorial office of the Qazaq Soviet Encyclopedia.
Valikhanov Ch.Ch. 1985. Sobraniye sochineniy v pyati tomakh [Collected works in five volumes]. Vol. 3. Alma-Ata: Main editorial office of the Qazaq Soviet Encyclopedia.
Zhanaev B.T. (ed.). 2013. Istoriya Kazakhstana v dokumentakh i materialakh: Al`manakh. [History of Qazaqstan in documents and materials: Almanac]. Issue 3. Karaganda: Ekozhan.
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2023 Марал Р. Сатенова
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
